کاخ چرخاب اثری باستانی از دوره هخامنشان است که به عنوان کاخ زمستانی کوروش بوده است. این کاه در یک کیلومتری جنوب غرب برازجان (۶۵ کیلومتری بوشهر) قرار دارد. همچنین فاصله کاخ از خلیج فارس ۷۰ کیلومتر است.
کاخ چرخاب اصلی‌ترین سند معماری برای اثبات این موضوع است که خلیج فارس از دوران باستان متعلق به ایرانیان بوده است.
باستان شناسان بر این باورند که این کاخ هرگز مسکونی نشده است؛ ساخت آن به فرمان کوروش آغاز شده و احتمالا با مرگ او ناتمام مانده است.
بخشی از دروازه شاهی این کاخ که ناتمام مانده، با سیلیس کف‌سازی شده است. ۱۰ پایه ستون کوچک در تالار اصلی کاخ پیدا شده که شبیه پایه‌های ستون‌های پاسارگاد هستند.
کاخ هخامنشی چرخاب و شهر تائوکه{توکا}والترهینتس، ایران شناس آلمانی در کتاب خود به نام داریوش و ایرانیان (تاریخ فرهنگ و تمدن هخامنشیان) دربارهٔ این کاخ می‌گوید: «در ماه مهٔ ۱۹۷۱ میلادی در اثر سیلی ناگهانی در نزدیکی برازجان امروزی در نخلستانی ستون پایه‌هایی از مرمر روشن و تیره به سطح زمین آمدند. باستان شناسان ایرانی به سرپرستی علی اکبر سرافراز بی‌درنگ ۱۲ ستون پایهٔ کاخ اختصاصیِ را از زیر خاک بیرون آوردند، که روزگاری بر رویشان ستون‌هایی چوبی قرار داشته‌اند. دیوارهای گلی کلفت و همچنین کفِ کاخ سفیدکاری شده بودند. استفاده از مرمر روشن و تیره و سطح چهارگوش نشان می‌دهند که این ساختمان از زیر خاک بیرون آمده، کار کوروش بزرگ است. استرابون جغرافیدان دوران باستان، از کاخ هخامنشی در تااوکه یاد می‌کند. این آبادی را که در الواح خزانهٔ دربار داریوش به صورت توکا آمده‌است، سِرماکس مالوان تیزبینانه با برازجان امروزی یکی دانسته است.»
این کاخ که در اواخر سلطنت کوروش ساخته شده، از نظر حجاری و هنر معماری آن، چنان‌که از پایه ستون‌ها و اشیاء کشف شده برمی آید، قدیمی تر از بنای هخامنشی پاسارگاد است. با کشف این کاخ، پرده از رازی بزرگ در تاریخ سیاسی ـ اجتماعی و هنر معماری عصرِ هخامنشیان برداشته شده‌است. وجود این کاخ در جلگهٔ برازجان که فاصلهٔ چندانی با خلیج فارس ندارد، نشان دهندهٔ سیادت ایرانیان در دریا و اثبات حاکمیت ایرانیان بر پهنهٔ نیلگون خلیج فارس می‌باشد. فاصلهٔ نزدیک این محوطه باستانی به تپهٔ باستانی «تُل مر» که باستان شناسان قدمت تاریخی آن را حتی تا دوران ایلامی می‌دانند؛ برخی از کارشناسان را بر این امر متقاعد کرده که فاصلهٔ سایت باستانی کاخ چرخاب تا تپهٔ باستانی تُل مر می‌تواند یک محوطه عظیم باستانی را در خود جای داده باشد. محوطه‌ای که اکنون پوشیده از نخلستان و زمین‌های کشاورزی می‌باشد. نکتهٔ دیگری که با کشف این کاخ، همهٔ کارشناسان و به خصوص معماران را به شگفتی واداشته‌است، هنر معماری به کار رفته در این کاخ است.
شگفتیهای کاخ هخامنشی چرخاب]«با ادامه برنامه‌های کاوش و پژوهش در کاخ هخامنشی چرخاب برازجان، کارشناسان موفق به کشف آجرهای دو لایه‌ای شدند که در برابر رطوبت ناشی از عوارض اقلیمی در مناطق ساحلی از مقاومت خوبی برخوردارند. با کشف سازه‌ها و آثار تازه‌ای در محوطهٔ باستانی چرخاب برازجان که اخیراً توجه بسیاری از کارشناسان باستان‌شناسی و معماری را به خود جلب کرده‌است، جزییات تازه تری از سبک معماری ناشناخته عصرِ کوروش هخامنشی آشکار میشود. علی اکبر سرافراز سرپرست تیم کاوش در چرخاب برازجان دربارهٔ ویژگی آجرهای دو لایه و کاربرد آن در بنای مورد نظر گفت: این نوع آجرها، متشکل از محفظه‌هایی از گِل پخته با قطر ۱/۵ تا ۲ سانتیمتر است که با مقادیر زیادی گِل فشرده خام انباشته شده‌است. به اعتقاد سرافراز، تکنیک ساخت این آجرها امروزه شگفتی باستان شناسان را برانگیخته است. وی گفت: نکته جالب توجه در تکنیک ساخت آجرهای دو لایه که توجه مهندسان و معماران عصر هخامنشی را موجب شده است، خواص شیمیایی خاک و بهره‌برداری هوشمندانه از آن برای ایجاد مقاومت مصالح در برابر عوارض طبیعی و اقلیمی منطقه است. به گفتهٔ سرپرست تیم کاوش در چرخاب برازجان، از آن جا که جلگهٔ برازجان به دلیل نزدیکی به دریا، منطقه‌ای مرطوب و پرباران است، معماران و سازندگان کاخ کوروش برای حذف رطوبت از مصالح و افزایش مقاومت مصالح در برابر فشار و رطوبت شدید منطقه که سبب متلاشی شدن تدریجی بنا می‌شده است، از خاصیت گل خام فشرده در محفظه‌ای از گِل پخته استفاده می‌کردند. این توده گِلی در برابر فشار، از سیمان هم مقاوم تر است. معماران هخامنشی همچنین برای ایجاد عایق رطوبتی و حذف compact پس از خشک شدن خاصیت کمپکت رطوبتی شدید اقلیمی در بنا، با روکش از گِل پخته یا آجر مصالحی می‌ساختند که دارای مقاومت بالا هم در برابر فشار و هم در برابر رطوبت بوده‌است. معماران کاخ کوروش در چرخاب برازجان، از این نوع آجر، عمدتاً در یک سازهٔ آبی که هنوز عملکرد آن برای کارشناسان مشخص نشده، استفاده کرده‌اند.»
معماران کاخ کوروش، ۲۵۰۰ سال پیش تکنولوژی تراش سنگ داشتند. اتصال سنگ‌ها بدون استفاده از هر گونه ملاط، در معماری مدرن دنیا، تنها با کاربرد دستگاه‌های تراش صنعتی امکان‌پذیر است. صیقل سنگ‌های به کار رفته در ستون‌های کاخ کوروش هخامنشی در چرخاب برازجان، تنها با تکنولوژی پیشرفتهٔ تراش سنگ امکان‌پذیر است. به عقیدهٔ کارشناسان روش صیقل سنگ و اتصال آن‌ها و نحوهٔ استفاده از ترکیب رنگ، عایق بندی و مقاوم‌سازی در این سازهٔ هخامنشی، حتی در تخت جمشید و پاسارگاد هم مشاهده نشده است. بقایای کاخ کوروش هخامنشی، اگر چه اندک و محدود است، اما جایگاهی منحصر به فرد در تاریخ معماری ایران دارد. «پژوهش‌های اخیر که طی سالیان قبل در محوطهٔ باستانی کاخ کوروش هخامنشی در چرخاب برازجان صورت گرفته‌است از نظر زیبایی‌شناسی و تکنیک پیشرفتهٔ معماری، علاوه بر باستان شناسان، متخصصان معماری را نیز به شگفتی واداشته‌است. یکی از این متخصصان، دکتر سید امیر منصوری متخصص معماری و استاد رشته معماری دانشگاه تهران است که دربارهٔ ویژگی‌های انحصاری این کاخ می‌گوید: «مهم‌ترین ویژگی این کاخ ساخت پایه ستون‌های سنگی مکعب شکلی است که به طریق دقیق و ظریفی تراش و صیقل داده شده؛ به گونه‌ای که در اتصال سنگ‌ها از هیچ نوع ملاط یا وسیلهٔ دیگر استفاده نشده است. وی می‌افزاید: نکتهٔ شگفت‌آور آنجاست که اتصال این سنگ‌ها با این روش بدون استفاده از هر گونه ملاط، امروزه در معماری مدرن دنیا، تنها با کاربرد دستگاه‌های مجهز تراش صنعتی امکان‌پذیر است و هنرمندان عصر کوروش هخامنشی چنان هنرمندانه و ظریف از عهدهٔ این کار برآمده‌اند، که گویی این ستون‌ها، نه قطعات به هم متصل شده‌ای از سنگ‌ها، بلکه قطعهٔ سنگی یکپارچه بوده‌اند. یک پرسش مهم اکنون فراروی پژوهش گران است که امکانات یا تکنیک خلق چنین آثاری در ۲۵۰۰ سال پیش چه بوده‌است. موضوع مهم دیگر در معماری و زیبایی‌شناسی در این کاخ، انتخاب و تنوع رنگ در ستون‌ها است که برای اولین بار در محوطه‌های سنگی هخامنشی دیده میشود. در دو اثر تخت جمشید و پاسارگاد، در تراش ستون‌ها، به رنگ سنگی که ستون از آن تراش خورده اکتفا شده است، در حالی که در کاخ کوروش هخامنشی، تکنیک صیقل و تراش سنگ‌ها این امکان را به هنرمند داده است که از سنگ‌هایی با دو رنگ متفاوتِ سیاه و سفید استفاده کند. مهم‌ترین ویژگی در تمام محوطه‌ها و کاخهای هخامنشی در این آثار، استفاده از سنگ است، اما کاخ کوروش هخامنشی در چرخاب برازجان تنها نمونهٔ از معماری این عصر است که در بنای آن، هم از سنگ استفاده شده‌است و هم از آجر. استفاده از لعاب سیلیس روی کف بنا، نیز از دیگر موضوع‌های جالب توجه در این کاخ است که به عنوان اندود کف به کار گرفته شده و از نظر رنگ و جنس و روش ساخت، موضوع قابل تأمل است.» بیان این نکات کافی است بدانیم که چه اثر فاخر و منحصر به فردی در این منطقه از ایران وجود دارد.
کشف سقف یکپارچه نانو تکنولوژی در کاخ کوروش آنچه در مورد اهمیت این اثر در حاشیه خلیج فارس نوشته شود، دال بر سیادت دریایی ایرانیان و سند مهم خلیج فارس است، مضافاً به این که شکوه و جلال و نقشه و پلان این قصر در این مکان، از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که در سایر کاخهای هم‌زمان دیده نمی‌شود و این مهم را مخصوصاً در پوشش سقف سطح ۴۰*۱۰متری جنوبی کاخ بعینه می‌توان مشاهده کرد، که از بزرگترین ابتکارهای معماری و ابداع‌های ساختمانی در ۲۵۰۰ سال پیش است که ارزش معنوی آن پس از گذشت قرن‌ها اینک به صورت شفاف و مستند آشکار شده که از یک نوع نانو تکنولوژی خاصی برخوردار است و دنیای به اصطلاح مترقی و متمدن امروزی در پی‌ساخت و ساز آن است. ساختن بتن سبک برای پوشش سقف مسطح در ۲۵۰۰ سال پیش، یعنی امی باور نکردنی و معجزه‌آسا که آزمایش‌های لابراتوری به آن جواب مثبت داده و غرور و افتخار هر ایرانی را در معرفی آن برمی‌انگیزد و توجه به پیشینه تاریخی بسیار کهن برازجان را نزدیک می‌کند. در سقف این کاخ که خود، نمونه عجیب معماری و مهندسی است، توانسته‌اند یک سقف با طول ۴۰ متر و عرض ۱۰ متر به صورت یکپارچه و صاف با ضخامت حدوداً ۵۶ سانتیمتر بسازند. می‌توانیم این سقف را به‌عنوان یکی از عجایب جهان محسوب بنماییم.
