قعه یا گنبد هارونیه قدیمی ترین و تنها اثر بازمانده از توس می باشد که در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد مقدس و در حاشیه غربی جاده مشهد- توس واقع شده است. در صورتی که تمایل دارید با این اثر تاریخی آشنا شوید از شما دعوت می کنیم که این مطلب را به صورت کامل مطالعه کنید.
هارونیه بنایی مربع شکل و گنبد دار است که ارتفاع آن ۲۵ متر بوده و وسعت آن ۱۲ در ۱۲ متر می باشد. در انتهای این بنا، سه حجره و اتاقک با تزئیناتی شامل گچبری قرار دارد. تزئینات بیرونی آن منحصر به قاب های عمودی و ستون و نماهای طرفین ورودی می باشد. فضاهای داخلی بنای هارونیه شامل ورودی ایوان، چهار شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی می باشد که تمامی آن ها در معرض دید عموم قرار گرفته است. محوطه بیرونی این گنبد نیز سنگ یابودی از امام محمد غزالی قرار گرفته و رو به روی ایوان هارونیه ، باغچه مستطیل شکل بزرگی ساخته شده است.
گنبد هارونیه در دهه اخیر و به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان ، مرمت و بازسازی شده است. درباره تاریخ این بنا نظرات مختلفی بیان شده است اما تحقیقاتی که اخیرا در مورد این بنا انجام شده نشان می دهد که بنای هارونیه آرامگاه یا خانقاهی است که در قرن هفتم یا هشتم هجری بنا شده است. برخی این محل را مکان تدریس و همچنین مدفن امام محمد غزالی می نامند که قبل از حمله مغول ها ساخته شده است.
با توجه به اینکه در قسمت شمالی این بنا، یک ردیف اتاق دیده می شود، این سوال به وجود می آید که این مکان بایستی محلی برای تدریس و علم آموزی افراد باشد. با توجه به این موضوع می توانیم ارتباط این بنا را با امام محمد غزالی دریابیم. زیرا در قرن ششم هجری قمری محمد غزالی پس از آنکه تدریس در نظامیه بغداد را قبول نکرد، در شهر طوس باقی ماند و در آنجا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه ای برای طلاب احداث نمود و هر روز خود را به عبادت و راز و نیاز با پروردگار خویش و نیز خدمت به خلق گذراند.
کل بنای هارونیه از آجر تشکیل شده و هیچگونه کاشی کاری در آن به کار نرفته است. این بنا به صورت چهار ضلعی می باشد که ابعاد آن در اضلاع مختلف نابرابر است، بدین گونه که ضلع شمالی آن ۱۹.۵ متر، ضلع جنوبی آن ۲۰ متر، ضلع شرقی این بنا ۲۸ متر و در نهایت ضلع غربی آن ۲۹ متر می باشد. ارتفاع گنبد این بنا ۲۶ متر بوده و ارتفاع ایوان آن ۲۱ متر می باشد. ارتفاع گنبد کوچکی که در قسمت شمالی این بنا قرار گرفته است ۱۱ متر بوده و ارتفاع کمرپوش بنا ۹ متر می باشد. در قسمت جنوبی این بنا یک در ورودی با سر در بسیار بلند و فاقد هرگونه کاشی کاری قرار گرفته است.
چهار پلکان به صورت مارپیچ در گوشه ها و نیز سه اتاق فرعی در ضلع شمالی این بنا قرار دارد. درون گنبد بسیار ساده بوده و مقرنس کاری هایی مربوط به دوره تیموری نیز در رواق وسط، پشت ضلع شمالی گنبد خانه دیده می شود.
هارونیه نام جدیدی است که به این مکان داده شده و شاید سابقه مکتوب آن به صد سال گذشته نیز نرسد، و ذکر این نکته خالی از لطف نیست که این بنا هیچ ارتباطی با هارون الرشید عباسی در سال های ۱۷۰ تا ۱۹۳ هجری قمری ندارد و سبک معماری به کار رفته در این بنا، معماری آذری می باشد.
