مقدمه
مهم ترین کلیسای مشهد متعلق به ارمنیان است. در گزارش های زمان نادرشاه، به ساخت یک کلیسا اشاره شده اما پس از آن و در دورۀ قاجار، از وجود کلیسا در این شهر سخنی به میان نیامده است.ارمنیان ابتدا یک مکان عبادی در محدودۀ گنبد سبز داشتند. بعدها، با همکاری خیران ارمنی کلیسایی نزدیک به محلۀ ارمنیان در ارگ ساخته شد که هرچند نامش کلیسای مسروپ مقدس است اما بین مردم به کلیسای مریم مقدس مشهور است.
معرفی کلیسای مسروپ مقدس
کلیسای مسروپ مقدس که مردم مشهد آن را به نام کلیسای میدان ۱۰دی می‌شناسند قدمتی ۷۶ساله دارد که از ۲۵مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار تاریخی فرهنگی کشور به ثبت رسیده است. کلیساهایی به همین نام در اراک و رشت هم وجود دارد.
۱۲سال است که این کلیسا در فهرست ملی کشورمان به ثبت رسیده اما تاکنون در حوزه مرمت این بنای تاریخی فعالیتی صورت نگرفته بود. تنها کلیسای ارامنه مشهد در خیابان خمینی (ارگ سابق) در حوالی میدان 10 دی (سوم اسفند سابق) واقع شده است و تنها گنبد سفید و سنگی آن با صلیبی در نوک آن قابل دیدن است.
ساخت کلیسای ارمنیان، در سال ۱۳۱۷شمسی آغاز شد به یاری هاروطونیان و مساعدت های کامیاران در ۱۳۲۰ش به پایان رسید.
هیئت نمایندگان ارمنیان مشهد در ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ش خرید قطعه زمینی را در جنب خندق شهر از شهرداری مشهد درخواست کرد. آرمناک گِوُرکیان، رئیس هیئت کلیسای ارمنیان، پس از سه سال نامه نگاری توانست ۲۲۳ متر زمین را با اجازۀ وزارت کشور به منظور ساخت بنای مسکونی برای خادمان کلیسای ارمنیان از شهرداری مشهد خریداری کند. آرمناک سانطوریانس، رئیس و خاچیک سافاریان، منشی هیئت ارمنیان مشهد، پس از خرید زمین در ۱۳۲۷ش و ثبت آن در دفترخانۀ شمارۀ ۶، در ۱۷ مهر ۱۳۳۳ش، درخواست سند کردند.
زیربنای ساختمان کلیسا حدود ۳۰۰متر مربع است که بر روی آن دو گنبد قرار دارد که در راس هر دوی این مخروط‌ها صلیب قرار گرفته است و از ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد این ساختمان به شمار می‌رود. گنبد بزرگتر در وسط ساختمان قرار دارد و صلیب نصب شده در بالای آن از جنس آهن است؛ در حاشیه زیر گنبد ردیفی از کاشی‌های سفید رنگ قرار دارد که منقش به گلی سبزرنگ است.گنبدی مخروطی شکل نیز در بالای فضای ورودی کلیسا قرار دارد که لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است.. در بالای در ورودی کلیسا، که در سمت غرب واقع شده، ناقوسی نصب کرده‌اند و مطالبی به زبان ارمنی بر آن حک شده‌است. ناقوس این کلیسا از اصفهان به مشهد آورده شده است چون ارمنیان مشهد تابع خلیفه گری اصفهان بودند.
نخستین کلیسای ارامنه مشهد تا دهه۷۰شمسی فعال بود، اما با مهاجرت ارامنه از مشهد، اواخر دهه ۷۰ آخرین کشیش هم از اینجا رفت. بعد از آن مراسم مناسبتی توسط کشیش‌های غیرمقیم برگزار می‌شد.به عبارتی تا چند سال بعد از انقلاب این کلیسا فعال بود اما به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد به تبریز، تهران و اصفهان این کلیسا دیگر فعالیتی ندارد مگر مراسمات خیلی خاص که ارامنه به مشهد می آیند آن هم به صورت تک نفره و یا خانوادگی مراسمات مذهبی خود را به جا می آورند و می‌روند اما هیچ گونه مراسم گروهی در این مکان دیگر برگزار نمی‌شود.
مدرسه ارامنه‌ای که همجوار با کلیسا است نیز بعد از مهاجرت ارامنه تعطیل شد و امروز تنها بقایایی از بنای آن باقی مانده است و رو به تخریب است.
بنای کلیسا دارای زیرزمینی است با دریچه های متعدد به سمت خارج که به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان بنا شده است.
در قسمتی از حیاط کلیسا کتابخانه‌ای قدیمی واقع شده است که بیش از هزار جلد کتاب به زبان ارمنی و روسی دارد. این کتابخانه در سال ۱۹۶۱ ساخته شده است، ولی کتاب‌های آن با توجه به رطوبتی که کف و دیوارها را فرا گرفته، روبه نابودی است.
گنبدی مخروطی شکل نیز در بالای فضای ورودی کلیسا قرار دارد که لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است. همچنین کتیبه‌ای سنگی در بالای درب ورودی به سالن کلیسا نصب شده است که متن آن به زبان ارمنی است و در زیر آن تاریخ تاسیس کلیسا ثبت شده است.
مکانی در داخل کلیسا قرار دارد که حکم سن را دارد و مراسم مذهبی در بالای آن اجرا می‌شده است طبقه دوم کلیسای “ده دی” مشهد مشابه فضای طبقه پایین است.
حال در حالی این کلیسا به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد رونق سابق را ندارد که 11 تیرماه 96 وفا ثابتی مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی ثامن مشهد اعلام کرد با مشارکت ارامنه مشهد 120 میلیون تومان اعتبار به منظور مرمت و بازسازی کلیسای ده دی مشهد در نظر گرفته شده است.
مرمت بام و محوطه داخلی کلیسا، مرمت جداره های مشرف به میدان، کف سازی، استحکام بخشی بنا از جمله مواردی است که آغاز شده است.
