مقدمه
آرامستان یا همان قبرستان‌ها که روزگاری فقط جایی برای دفن اموات و درگذشتگان بود امروزه به جاذبه‌‌ای توریستی تبدیل شده است که مشتاق زیادی را به خود فرا می‌خواند. در ادامه به معرفی این گورستان می پردازیم.
موقعیت جغرافیایی
آرامستان تاریخی ارامنه در شهر مشهد، یکی از گورستان‌های قدیمی این شهر به شمار می‌رود. این قبرستان، با قدمتی بیش از صد سال، محل دفن مسیحیانی بوده که در شهر طوس و مشهد قدیم ساکن بوده‌اند. اين گورستان در خيابان حرعاملی، ابتدای تقاطع شهید کریمی واقع شده است. با این که این محل در حال حاضر به‌نوعی در وسط شهر و در یکی از محلات پرجمعیت شهر قرار گرفته است، اما در گذشته دور این منطقه دور از شهر بوده و به تدریج و با گسترش جغرافیایی شهر نه تنها در داخل شهر قرار گرفته، بلکه نزدیک به هسته مرکز شهر نیز واقع شده است.
حضور ارامنه در مشهد
برای نخستین بار نادرشاه افشار تعدادی از خانوارهای ارامنه و یهودی را به مشهد کوچ داد و آن‌ها را در محله عیدگاه و بیرون از آن ساکن کرد و از آنجایی که خراسان با کشورهای آسیای میانه مرز مشترک داشت و پلی ارتباطی بین این کشور‌ها محسوب می‌شد، تجار و صنعتگران مسیحی بسیاری از ایروان، قراباغ، نخجوان، ترکمنستان و روسیه به این منطقه مهاجرت کردند. رفته رفته مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی مشغول شدند. اکثر کارخانجات ارمنیان کارخانه‌های تصفیۀ پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ‌ریسی بود.
وسعت این گورستان در گذشته بسیار بیشتر از اندازه فعلی آن بوده است. در سال‌های اخیر و در راستای انجام برخی اقدامات عمرانی از سوی شهرداری بخش اعظم این گورستان تخریب شده است. زمین محل احداث ساختمان شهرداری منطقه ۲ مشهد در ضلع شمالی گورستان و ساختمان مرکز مخابرات مطهری مشهد و قسمتی از ابتدای بلوار شهید کریمی در ضلع شرقی این محل ساخته شده است. به‌طور کلی تقریبا وسعتی معادل۲۵۸۴ مترمربع از کل ملک قبرستان جهت ساخت و ساز تخریب شده و سنگ قبور آن به قسمت دیگری منتقل شده است.
در این محل كليسای مسيحيان هم قرار دارد که قدمت آن به هفتاد سال می‌رسد. محدوده زمین قبرستان ارامنه مشهد وسعتی معادل۴۵۴۲مترمربع و مساحت کلیسا یا مادور (نمازخانه) آن ۱۰۲ مترمربع است. طبق کتیبه سردر، مادور راهبه کا‌ترین را آرپنیک و ملکوم هارتونیاس به یاد مادر و مادرزن خود که در همین مکان دفن شده‌اند در سال ۱۹۴۷ میلادی بنا کرده‌اند.
مدفونین در گورستان
مدفونین گورستان ارامنه شهر مشهد از کشورهای آمریکا، روسیه، گرجستان، کانادا، فرانسه، لهستان و... بوده و خطوط نوشته شده بر روی الواح قبور شامل رسم‌الخط فارسی، آرامی، ارمنی، انگلیسی، لهستانی، فرانسوی، روسی و … است. قدیمی‌ترین تاریخ روی سنگ قبرها متعلق به اواخر دوره قاجار و جدید‌ترین آن اوایل پهلوی دوم است و مهم‌ترین قبر این گورستان متعلق به مبلغ آمریکایی لوئیس اف. اسلستین است که در سال۱۳۱۲ق/۱۸۹۵م در مشهد متوطن شد.
در این گورستان افرادی با فرق گوناگون دفن شده‌اند که می‌توان به ارتودکس‌ها، کاتولیک‌ها، ارامنه گریگور و آشوری‌ها اشاره کرد. همچنین بخشی از قبور این گورستان متعلق به مهاجران لهستانی و گویای حقیقتی تلخ از برگ‌های تاریخ جنگ جهانی دوم است، زنان و کودکانی که در سال ۱۹۴۲ میلادی پس از رهایی از اردوگاه‌های کار اجباری در سیبری به ایران پناه آوردند و متاسفانه تعدادی از این افراد به دلیل بیماری‌ها و ناتوانی و سختی‌های راه درگذشتند؛ در این آرامستان ۳۰ لهستانی مهاجر در بخشی ویژه مدفون هستند.
شکل سنگ‌های تراشیده بر روی قبور بسیار متنوع بوده و تعدادی از آن‌ها محل مخصوص عودسوز دارد. صلیب‌ها نیز در این مکان متنوع است، اما معروف‌ترین آن‌ها صلیبی است که مورد استفاده در کلیسای ارتودوکس روسیه بوده و علاوه بر یک خط افقی، یک خط کوتاه‌تر افقی بالای خط افقی اصلی و یک خط کج هم در زیر خط افقی اصلی دارد.
این اثر، تنها گورستان مربوط به ارامنه در شهر مشهد است که از لحاظ تاریخی- سیاسی از جایگاه و ارزش خاصی برخوردار بوده و با شماره۳۱۴۴۴ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.
