حرمِ امام رضا یا حرم رضوی مدفن علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان امامی است. این مکان که در مرکز شهر مشهد در استان خراسان رضوی ایران واقع است، نزد شیعیان امامی بهعنوان «حرم» و مکانی مقدس گرامی داشته میشود.
حرم امام رضا مجموعهای است با کانونِ آرامگاهِ علی بن موسی الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاهها، رواقها، صحنها، کتابخانه و موزهها را دربرمیگیرد. مسجد بالاسر (۴۲۵ ه. ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ه. ق/۱۴۱۸ م) از مهمترین بناهای پیوسته به آن هستند.
دیرینگی کهنترین بخشهای این حرم به دههٔ ۶۱۰ ه.ق (دههٔ ۱۲۳۰ م) میرسد. از دورهٔ تیموریان همزمان با نوسازی بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات و نیشابور، به این مکان نیز توجه ویژهای شد. بسیاری از ساختمانهای این حرم از دورهٔ صفویان بهویژه روزگار شاه طهماسب صفوی بهجا ماندهاست. وسعت حرم در طول این بازسازیها از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی آن در حدود یک میلیون متر مربع رسیدهاست که آن را تبدیل به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان کردهاست.
پیشینه تاریخی بنای حرم مطهر
بنا بر گزارشی از طبری و یاقوت به نقل از تقی بینش در نخستین کنگرهٔ ایرانشناسی، در سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشت و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابیغانم طایی در آن اقامت داشتند. در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دارِ حُمَید بن قَحْطَبَه گفتهاند و آن را مِلک شخصی وی دانستهاند. بینش همچنین احتمال میدهد که بنای اصلی در دورهٔ جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ ه.ق فرمانروای خراسان بود و اغلب در نیشابور یا طوس اقامت داشت — ساخته شدهباشد و دیگران آن را توسعه داده باشند. ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشت و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه نبود، اما چون وی آخرین فردی بود که در این باغ سکونت داشته، این باغ به نام وی مشهور گردیدهاست. محمد بن جریر طبری مینویسد:
این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابیغانم طائی بوده و هارون را در این بنا بهخاک سپردهاند.
بنابراین بهنظر میرسد بهواسطهٔ تشابه اسمی، بهنام حمید بن قحطبه مشهور گردیدهاست.
روند بنای حرم مطهر در ادوار مختلف تاریخ و در سلسله های گوناگون دستخوش تغییرات زیادی شده است اما پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح توسعه حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیادی بود. در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیشرو و پایین پای مدفن، گشایش یافت.صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شد و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار در دورههای گذشته، به ۷۰ هکتار تا سال ۱۳۹۲ رسید. بخشی از این توسعهها توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شدهاست.
بنای حرم
بنای حرم قدیمیترین و اولین بنای مجموعهٔ آستان قدس رضوی است که مدفن علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
روضه منوره
روضه به معنی باغ و گلستان و گلزارو منوره به معنای نورانی است.بخشی از حرم امام رضا که دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی است را روضه منوره میخوانند.[نیازمند منبع] این مکان شامل فضایی مربع شکل به مساحت ۱۸۹٫۰۳ مترمربع است که ۱۷٫۱۵ مترمربع آن را ضریح تشکیل میدهد. روضهٔ منوره از طریق چهار صفهٔ بزرگ در چهار طرف به داخل و خارج حرم مرتبط میشود. در قسمت بالای درگاه ورودی جنوب (پیشرو)، شرق (پایین پا) و شمال (پشت سر) روضه، تاریخهای ۱۱۵۵، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۷ دیده میشود. تاریخ کتیبهٔ منظوم دور گنبدخانه نیز، در مصراع دوم بیتی آمده که سال ۱۲۸۷ را بهدست میدهد.[یادداشت ۱] دو در طلاکاریشده در سمت جنوبی و شرقی قرار دارد. در جنوبی تاریخ ۱۲۷۳ ه.ق را بر خود دارد، اما ماده تاریخ روی آن، تاریخ ۱۲۷۵ ه.ق را بهدست میدهد. درِ شرقی نیز بهتاریخ ۱۲۸۴ ه.ق است. رواق دارالحُفّاظ در سمت جنوب روضه قرار دارد که با سه درِ نقرهای با دیگر فضاها در ارتباط است. تاریخ درها ۱۲۷۹، ۱۲۸۹ و ۱۳۷۱ ه.ق است. ماده تاریخ کتیبهای بر بالای ازارهٔ رواق تاریخ ۱۲۶۹ را بهدست میدهد.
مدفن
مدفن (بقعه) علی بن موسیالرضا در بالای سر مدفن هارون در زیر گنبدخانهٔ بخش مرکزی و اصلی مجموعهٔ آستان قدس واقع شدهاست.ابن بطوطه در روضاتالجنات صندوقیهای روی مدفن هارون و علی بن موسی الرضا را شرح دادهاست. تا اوایل سدهٔ ۸ ه.ق صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر او به کلی محو شدهاست.
در سال ۱۹۳ ه.ق هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ده سال علی بن موسیالرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مدفن وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتیمتر در بخش غربی بنا بهوجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا را — که وزن گنبد بر روی آن قرار و ضخامتی حدود ۳ متر داشت — تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند. بهاینترتیب تنگنای ذکرشده که در بالای سر مدفن قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزونبرآن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر و در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.
سنگ مدفن
اولین سنگ مدفن
نخستین سنگ مدفن مربوط به ۵۱۶ ه.ق است.[۵۵] این سنگ به طول ۴۰ سانتیمتر و عرض ۳۰ سانتیمتر و قطر ۶ سانتیمتر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی شبیه خط کوفی دیده میشود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن، بسیار ارزش دارد. این متن چنین خوانده شدهاست:
أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ
در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم میخورد. حاشیه اول سنگ این متن را بر خود دارد:
أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ
کتیبه دوم اطراف آن است و آیهای از قرآن را دربردارد:
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ
در حاشیه داخلی سنگ در اطراف نقش محرابی آن به خط ریزتر به تعمیر حرم و بانی آن اشاره شدهاست:
أمَرَ بِعمارَةِ الْمشهدِ الرَّضویِّ علیِّ بنِ موسٰی ألْعَبدُ الْمُذْنِبُ الْفَقیرُ إلیٰ رَحمَةِ اللهِ أبوالقاسم أحمدُ بنُ علیُّ بنُ أحمدُ الْعَلَویُّ الْحُسینی تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ
در ذیل آن نام سازنده سنگ «عبیدالله بن احمد قره» آمدهاست.
دومین سنگ مدفن
این سنگ هماکنون بر روی مدفن موجود در سرداب قرار دارد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتیمتر است.
سومین سنگ مدفن
سومین سنگ مدفن سنگی از معدن تورانپشت در نزدیکی یزد است و رنگ سبز چمنی و ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ و ضخامت یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم دارد. این سنگ که بر طبقه همکف موجود است، همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار دادهشد.
ضریح
اولین ضریح حرم در دورهٔ صفویه نصب شد و از آن زمان تاکنون جمعاً پنج ضریح برای مدفن علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شدهاست.
گنبد
گنبد حرم دو پوستهای است. پوستهٔ درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده میشود قدیمیترین پوسته است و بهروایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسیالرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع آن تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، گنبدخانهٔ حرم است که از طاقی تاژ و مقرنسکاری شده تشکیل شده و به آن قبّه میگویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته میشود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸٫۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱٫۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲٫۱۰ متر و ارتفاع آن تا نیزه گنبد برابر ۱۶٫۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳٫۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴٫۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت. در سال ۹۳۲ ه.ق شاه طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشتهای طلا آراست. او نخست کاشیهای گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقههای مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.
در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ هارون و دفن وی در بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبهای ساخت. بهاعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین در اواخر قرن چهارم ه.ق با آسیب به حرم تخریب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال ۴۰۰ ه.ق به بازسازی حرم و ایجاد قبهای بر فراز مدفن اقدام کرد.وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی به نام شرفالدین ابوطاهر قمی بود که ضمن تغییر در روضهٔ منوره و کاشیکاری آن اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود که بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمدهاست که نشان میدهد کمالالدین یزدی کاشیکار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبهٔ دور گنبد بودهاند. در سال ۹۹۷ ه.ق در زمان فتنهٔ ازبکها، عبدالمومن خان ضمن تاراج آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را بهغارت برد. پس از این حادثه، شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ ه.ق پیاده از اصفهان به مشهد سفر کرد[نیازمند منبع] و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ ه.ق پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشتهای طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد تعمیر و دوباره طلاکاری شد. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی خوشنویس آن زمان نوشته شدهاست. تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه.ق را نشان میدهد. در سال ۱۳۳۰ ه.ق گنبد توسط روسها به توپ بسته شد که اکنون هم از درون گنبد جای اصابت گلولهها قابل رویت است؛ پس از آن نیرالدوله والی خراسان به تعمیر این خرابیها پرداخت. در سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد به پایان رسید.در میانهٔ کتیبهٔ دورادور گنبد، بر لوحهای، سال طلاکاری و تعمیر گنبد سال ۱۴۰۰ ه.ق گزارش شدهاست.
منارهها
مناره یا گلدسته از مهمترین بناهای معماری است که جایگاه ویژهای در فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آنکه منارهها بهمنظور اذانگفتن در کنار مساجد ایجاد شود، بهعنوان برجهای راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد میشدهاست.[نیازمند منبع] با احتساب دو منارهٔ مسجد گوهرشاد جمعاً دوازده مناره در بناهای حوزهٔ حرم وجود دارد. در مجموعهٔ قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینهٔ آن، در شمال صحن انقلاب و بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شدهاند و ارتفاعشان از کف صحن حدود ۴۰٫۵ متر است. منارهٔ کنار گنبد بهصورت منفرد ساخته شدهاست و سابقهٔ تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن همزمان با بنای گنبد و در اوایل قرن ششم ه.ق به صورت تکمناره بودهاست. شاه طهماسب صفوی در قرن دهم ه.ق منارهٔ مذکور را بازسازی و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگام زراندودکردن ایوان علیشیر نوایی، طلاکاری مناره را تجدید کرد. دومین مناره روی ایوان عباسی جای دارد که از آثار دورهٔ نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشیکاری و طلاکاری قرینه و همچون منارهٔ کنار گنبد است. بلندی منارهٔ کنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبهای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان بر آن بهدست بهاءالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ ه.ق نوشته شدهاست. در کتیبهٔ گلدستهٔ بالای ایوان عباسی معروف به گلدستهٔ نادری نیز، صلوات بر امامان بر خشتهای زراندود و به خط ثلث نوشته شدهاست.