برج آزادی تهران نمادی از معماری ایران

معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنا مشتمل بر سه طبقه دارای چهار آسانسور و دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و... قرار دارد.
در جشن گشایش این برج که در سمت غرب شهر تهران جای دارد، محمدرضا شاه پهلوی و همسرش شهبانو فرح پهلوی حضور داشتند و منشور حقوق بشر کوروش بزرگ (نخستین نوشته حقوق بشر از کوروش کبیر، پادشاه هخامنشی) برای نخستین بار در این مکان پرده‌ برداری شد.

66fc7cb7 aaac 43bb 8ebf 7f2383f741cc

تاریخچه

این بنای با شکوه در سال ۱۳۴۹ شمسی توسط معمار معروف ایرانی، آقای حسین امانت ساخته شده است. در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی، برای ایجاد یک نماد برای معرفی ایران به جهانیان، بین معماران کشور مسابقه ای گذاشته شد. معماران زیادی از مکان ها و دانشگاه های سراسر کشور طرح های خود را برای شرکت در این مسابقه ارائه کردند. در نهایت این طرح حسین امانت، فارغ التحصیل معماری دانشگاه تهران بود که برنده این مسابقه شد. حسین امانت ۲۴ ساله ماموریت داشت تا میدانی بزرگ را در پایتخت کشور طراحی کند که معرف ایران مدرن به سایر کشورها و نشانی از دروازه تمدن بزرگ در قرن بیستم باشد. به همین منظور در تاریخ ۱۱ آبان ماه ۱۳۴۸ هجری شمسی عملیات ساخت این میدان و برج درونش آغاز شد. بعد از حدود ۲۸ ماه کار بر روی این میدان، در تاریخ ۲۴ دی ماه سال ۱۳۵۰، این مجموعه با نام میدان و برج شهیاد مورد بهره برداری قرار گرفت.این برج با وجود طراحی مدرن و به روزش، ترکیبی از هنر و معماری ایان دوران باستان و ایران اسلامی را درون خود جای داده است. تنها مدت زمان کمی پس از ساخت برج آزادی، این برج با شکوه به اصلی ترین نماد پایتخت کشورمان تبدیل شد، به گونه ای که در اکثر رسانه های مطرح دنیا، خبر ساخت این برج با شکوه به سرعت پخش شد. برج آزادی در مجاورت فرودگاه بین المللی و بزرگ مهرآباد قرار داشت، به همین دلیل از آن با عنوان دروازه غربی ورود به تهران و اولین مکانی که گردشگران و میهمانان سیاسی در بدو ورود مشاهده می کردند، یاد می شود.

در روز افتتاحیه برج آزادی (شهیاد) برای اولین بار در کشور از منشور حقوق بشر کوروش کبیر، که نخستین نوشتار در رابطه با حقوق بشر در دنیاست، رونمایی شد. منشور کوروش قدمتی ۲۵۵۰ ساله دارد و هم اکنون در موزه بریتانیا در لندن در معرض نمایش قرار گرفته است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام این میدان و برجش از شهیاد به میدان و برج آزادی تغییر یافت و وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، نظارت بر این مجموعه را بر عهده گرفت. مجموعه آزادی در سال ۱۳۸۲ از وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا شد و به بنیاد رودکی واگذار گردید.

معماری برج

ترکیبی از دو جفت قوس که در صفحاتی متقاطع واقع شده و حجمی به رنگ سفید و به ارتفاع ۴۵ متر را در چهار طبقه پدید آورده و به عنوان نمادی از تداوم فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی می باشند، با بدنه هایی از سنگ سفید که با شیارهایی به رنگ آبی فیروزه ای، تقسیم بندی شده اند، کالبد اصلی بنا را تشکیل می دهد.

azadi tower 27

عناصر معماری

بادگیر
بادگیر جزئی از کالبد ساختمانهای مناطق گرمسیری ایران است. در واقع، می‌توان بادگیر را سازه‌ای سنتی براي خنک سازی ایستا و خود بخودی داخل ساختمان تعریف کرد. نحوه کارکرد بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروزی است؛ به این صورت که باد از منفذها و شیارهای بادگیر داخل می شود و از روی سامانه آبی تعبیه شده درون آن (در نتیجۀ عمل تبخیر، که عملی گرماگیر است) عبور مي كند و سرد مي شود و هوای داخل بنا را خنك مي كند.
بادگیر، نوع ابتدایی تهویه مطبوع، از ابداعات ایرانیان به شمار می‌رود و از دیرباز جزء نمادهاي تمدن ایرانی بوده است. استفاده از بادگیر در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی دارد تا آنجا که برخی پژوهشگران، بنا بر شواهد باستانشناختی، تاریخ 4000 سال قبل از میلاد را برای آن رقم زده اند.
در برج آزادی نیز فضایی مانند بادگیرها در رأس برج شبیه‌سازی شده است؛ از اینرو، در چهار سوی طبقه آخر بنا، شیارهایی عمودی مشابه دریچه‌ های بادگیر (چشمه‌ها) وجود دارد. این شیارها، افزون بر استفاده زیباشناختی و تزيینی در طرح بنا، به تهویه هوای داخل بنا نیز کمک می‌كند.
بازار ایرانی
یکی از فضاهای مرتبط با مجموعه برج آزادی زیرگذر شرقی آن است که، همچون سایر فضاهای این مجموعه، عنصر دیگری از معماری کهن ایرانی اسلامی را بيان مي كند. نقشه و شکل کلی این فضا تداعی کننده بناهای بازار است.
در این فضا، چین و شکن های موجود در سقف به همراه نورگیر (روشندان) مرکز آن یادآور فضاهای تیمچه و طاقبندی بازارها و انعکاس صدا در این فضا یادآور همهمه حجره داران و مشتریان است. همچنین حوضچه وسط آن گویای حیاط و استراحتگاه بازارهاست.
باغ ایرانی
باغسازی یکی از هنرهای كهن ایرانیان است که سنتهای ارزشمند و قدرتی معنوی را در خود دارد. تاریخ پیدایش اولین باغها در ایران به دوره هخامنشیان و باغهای سلطنتی پاسارگاد (قرن 6 قبل از میلاد) برمی‌گردد.
با نگاهي به ساختار مجموعه میدان و برج آزادی و با توجه به محوربندی میدان و استفاده از آبنما در آن و همچنین درختها و نحوه قرارگیری برج در تقا طع دو محور اصلی میدان، مي توان گفت كه تلاش معمار بر این بوده که الگو برداری آزادی از باغهای ایرانی و بويژه کوشک و باغ کوشک داشته باشد. گواه این امر شباهت بسیار زیاد آبنمای محور اصلی میدان آزادی با آبنماهای باغ فین کاشان است.
همچنین استفاده مناسب از هندسه ایرانی و الهام گیری از نقوش هندسی جداره داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان در فضای سبز اطراف برج آزادی بخوبی مشهود است.
چهارطاقي
پارسيان همواره يکتاپرست و براي دين خود جايگاه خاصي قائل بوده‌اند. در زمان ساسانيان، دين رسمي کشور زرتشتي بود و ـ از اين‌رو ـ آتش برايشان جایگاه خاصي داشته است تا آنجا که، براي نگهداري از آن، جايگاه مخصوصي مي‌ساختند که به آن چهارطاقي‌ اطلاق مي‌ گشت.
چهارطاقي فضايي است با قاعده مربع شکل و متشکل از چهارستون و چهار قوس در ميان آنها که طاقي مدور آن را مي‌پوشاند.
با مقايسه‌اي گذرا در پلانهاي چهارطاقي‌ و برج آزادي، مي‌توان دريافت که پلان برج آزادي برداشتي آزاد از پلان چهارطاقي‌ با اندکی تفاوت است.
روشندان
روشندان به منافذ و سوراخهايي اطلاق مي‌گردد که در براي روشنايي خانه‌ها به کار مي‌رود.
در فضاهايي که نورگيري و روشنايي فضا از طريق سقف انجام مي‌شود، نور به طور مستقيم وارد فضا مي شود و فقط بخشي از آن را روشن مي كند؛ در صورتي که استفاده از روشندان ـ در کنار عناصري همچون مقرنس و کاربندي ـ در طراحي داخلي بناها، ضمن ايجاد چشم‌اندازي زيبا، موجب مي‌گردد نور در جهات مختلف از مسير خود منحرف شود و به صورت پخش شده به داخل راه ‌يابد. بدين صورت، در داخل بنا روشنايي يکنواخت و غيرمتمرکزي پديد مي آيد که حجم بيشتري را در بر مي‌گيرد.
روشندانها، در طرحهاي هندسي گوناگوني، در ميانه بدنه بناها به کار مي‌روند. از جمله اين طرحها فرمي به نام شمسه است که برگرفته از نام خورشيد عربي است.
در برج آزادي نيز معمار، با به کارگيري عناصر سنتي نورگيري ـ همچون روشندان و روزنه در طبقات مياني و پنجره هاي شش ضلعي و شيارشکل در طبقات فوقاني برج ـ بر نشان دادن تضاد سايه و روشن و ايجاد فضايي خيالي و سحرآميز تأکيد ورزيده است.
در طبقات اول و دوم، روشنداني با طرح شمسه در ميانه سقف کاربندي شده جلوه‌ گري مي‌ کند که در کنار روزنه‌ هاي تعبيه شده در ميان دو طاق (ديوار داخلي طبقه اول) فضا را به زيبايي نور پردازي مي كند. تفکر و انديشه هنرمندانه معمار در برداشت آزاد از عناصر طبيعي، همچون خورشيد و ستاره، و تلفيق آن با مضاميني همچون معماري سنتي و مدرن و اجراي آن با مصالح سختي همچون بتون بسيار قابل توجه است.
طاق
يکي از پوششهاي بسيار زيبا و مناسب براي اتصال سقفها، بخصوص در مورد دهانه‌هاي بسيار بزرگ به ديوارهاي جانبي، استفاده از طاق است. اولين طاق قوسي شکل در ايران زيگورات چغازنبيل شناسايي شده است. همچنین طاق کسری از نمونه های بارز طاق قوسی است. پس از دوره‌ ساسانيان و در دوره هاي مختلف اسلامي، اين فرم طاقسازي عموميت خود را حفظ کرد و نمونه هاي ديگري از آن در مسجدها و بازارها و بسياري از آثار اسلامي به کار گرفته شد. اصلاحاتي تدريجي براي تيزه دار شدن نوک طاق و قوسها پديد آمد و مبنايي شد براي پيدايش قوسهاي جناغي که رواج بسياري پيدا کرد.
در نماي شرقي – غربي برج آزادي، استفاده از دو طاق بيضي شکل و جناغي بخوبي مشهود است. در بين اين دو طاق، سير صعودي مرکز طاق به سمت بالا توسط هشت بخش محرابي شکل مشاهده مي شود که چگونگي تبديل شدن طاق باستاني بيضي شکل به طاق جناغي اسلامي را بيان مي كند.
کاربندی
يکي از تزيينات بسيار كهن و زيباي معماري سنتي استفاده از کاربندي‌ است. کاربندي به انواع طاقسازي‌ تزييني اطلاق مي‌ شود و متشکل از باريکه طاقهاي موربي است که با يکديگر تلاقي مي يابد و از تقاطع آنها (مفصلها) براي ايجاد طاق، به منظور پوشش، استفاده مي شود.
از نمونه کاربندي‌ ها در در بناهاي كهن مي توان به حمام گنجعلي خان کرمان، تيمچه‌ هاي معروف کاشان، تيمچه ملک اصفهان، سراي امين الدوله کاشان، مسجد وکيل شيراز، اشاره كرد.
در برج آزادي از هنر کاربندي در فضاهاي مختلف بسيار الهام‌ گرفته شده است که نمونه‌ هاي آن در نماي زير طاق بنا، سقف سالن دانستنيها، زير گنبد رک‌ (واقع در طبقات برج)، بخوبي نمايان است.
کاشیکاری
کاشیکاری یکی از روشهای دلپذیر تزيین معماری در سراسر سرزمینهای اسلامی است.
تاریخچه ساخت و تولید کاشی در ایران به هزاران سال قبل و چگونگی ظهور کاشی در تزيینات معماری به دوران قبل از اسلام و تزيینات کاخهای هخامنشی و آشوری بازمي گردد.
پس از گسترش اسلام، هنر کاشیكاری بتدريج یکی از عوامل تزيین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون و بویژه بناهای مذهبی شد.
معمار برج آزادی، به منظور بهره‌گیری از معماری تلفیقی ایرانی- اسلامی، به زیبایی از کاشی و بویژه تکنیک کاشی معرق در نمای خارجی و نیز روی گنبد طبقه فوقانی برج و همچنین استفاده از رنگ آبی فیروزه‌ای بهره برده است. این امر موجب زیبایی وافر بنا و نیز تداعی‌کننده معماری اصیل ایرانی در ذهن بیننده است. کاشیكاري پر طاووسی، در قوس جناغی (تیزه‌دار) نمای شرقی- غربی برج، از مهارت فراوان معمار و استادان کاشیكار ایرانی حکایت دارد.