کاخ عالی قاپو اصفهان شاهکار معماری

کاخ عالی قاپو یا همان عمارت عالی قاپو که در غرب میدان امام اصفهان (میدان نقش جهان) و روبروی مسجد شیخ لطف الله واقع شده است. این بنا پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه عباس اول بین سال های 971 تا 977 خورشیدی بعنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی شروع به ساخت شد.

این عمارت نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهد صفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است و شاه صفوی، سفرا و شخصیت های عالیقدر را در این کاخ به حضور می پذیرفت.

طبقه آخر این عمارت ، باعث شکوه و شهرت آن شده است. در این طبقه علاوه بر مينياتورهای اثر هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی ، گچبری های که به شکل انواع جام و صراحی در ديوار تعبيه شده وجو دارد. این تالار معروف به "اتاق موسيقی" يا "اتاق صوت" است.
در اين قسمت از کاخ ، اين اشکال علاوه بر نمايش زيبائی و خلاقيت و ابتکار هنرمندان گچکار برای اين بوده که انعکاس های نغمه های نوازندگان و اساتيد موسيقی به وسيله اين اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبيعی و بدون انعکاس به گوش برسند.

ali ghapo 113

چرا عالی قاپو را به این نام می شناسیم؟

عالی قاپو بنا به تحقیق آنوبانینی به دو صورت تلفظ گردیده که برای هر کدام وجه تسمیه‏ ای گفته شده است. آنچه بیشتر در محاورات و مکاتبات متداول می باشد عالی قاپو است که مرکب از کلمه عالی و قاپوی ترکی به معنی “در” می باشد. یعنی باب عالی! همان طور که در عثمانی باب عالی معمول بوده، بین ایرانیان شیعه هم چنین بابی وجود داشته که مانند باب عالی عثمانیه، مورد احترام بوده استت و از این رو کلیه کسانی که می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده، آستانه را بوسیده و داخل شوند، به طوری که حتی شاه عباس هم هنگام دخول به این عمارت از اسب پیاده می شده است. گذشته از این، عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهکاران بوده و هر گناهکاری که وارد درب عالی قاپو می گردیده کسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه اینکه عالی قاپو همان احترامی را داشت که باب عالی در عثمانی داشته است.

اما عده ای که آن را “علی قاپو” نوشته ‏اند؛ معتقدند هنگامی که شاه عباس کبیر درب نقره را برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب کرد، دری را که پیش از آن در آنجا نصب شده بود برای تبرک به اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب کرد. از این جهت آنرا علی قاپو و یا قاپی نامیده اند که این در منسوب به بارگاه امام علی است. از این رو مورد احترام شاه و مردم بوده و حتی تا چند سال پیش، مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می کردند و به زنجیر جلو در مزبور، رشته هایی به عنوان دخیل می ‏بستند. البته این عمارت در عهد صفویه «دولتخانه مبارکه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نام داشته است.

ali ghapo111

معماری و ساختار بی نظیر در این کاخ:

در تمامی بناها و یادگارهای تاریخی اصفهان می توان هارمونی رنگ و احساس را در تک تک کاشی ها، آجرها و اجزای ساختمان مشاهده کرد و می توان تبلور هنر دست ایرانیان را در گوشه گوشه بناها به تماشا نشست در چشم اندازی که روح انسان از تماشای آن سیری پذیری نخواهد داشت. این عمارت طی 5 مرحله معماری و در زمان جانشینان شاه عباس اول بخصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان بین 70 تا 100 سال ادامه و تکمیل یافت. حتی به دلیل وجود کتیبه ‌ای بخط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزئینات طبقه سوم اضافه یا مرمت شده ‌است.
کاخ عالى قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است که در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر می توان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یک طبقه حساب کرده‏ اند و می گویند عالى قاپو هفت طبقه است. در نمایی دیگر می توان گفت بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود 36 متر تا کف بازار بلندترین عمارت چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده ‌است. بدلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو نمایی متفاوت دارد به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان 2 طبقه از پشت ساختمان 5 طبقه، از طرفین بنا 3 طبقه و با احتساب طبقه همکف بعنوان اولین طبقه، در کل 6 طبقه می ‌باشد. در 28 مترى داراى ایوان بزرگى است که در میان ستون هاى آن حوض مسى قرار دارد که آب از آن فوران می کرده است.

تزئینات دراین بنا:

تزئینات خارجی بوسیله آجر که در لچکها (قسمتهای هلالی در بالای هر ورودی) بوسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی می‌باشد و تزئینات داخلی بوسیله نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه و حیوانت و پرندگان بر روی گچ (لایه چینی و کشته بری) یا مینیاتورهای تصویری ایرانی (به سبک نقاشی‌های رضا عباسی) و خارجی (بوسیله نقاشان اروپایی که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی حضور داشتند به سبک نقاشی اروپایی به سبک توسط نقاشان معروفی مانند آنژل ولوکار) می‌باشد.
ایوان بزرگی که ۱۸ ستون رفیع، آن را نگه داشته، در طبقه سوم قرار دارد. در گذشته تمام ستون ها مزین به آینه کاری بودند و سقف آن مملو از تزیینات چوبی و نقاشی هایی زیبا بوده است. تالار بزرگ با اتاق ها و طاق های بسیار زیبایی که دیوارهای آن با نقاشی تزیین شده، در پشت این ایوان قرار دارد. از ایوان کوچکی که پشت این تالار می باشد، گنبد زیبا و ساده توحید خانه نمایان است. صوفیان و درویش ها، شب های جمعه در دوره صفوی در این مکان گرد هم می آمدند. همچین سران دولتی از این طبقه نظاره گر مسابقات چوگان بودند. طبقات بعدی نیز شامل یک سالن بزرگ در وسط و چندین اتاق کوچک در اطراف هستند. با آنکه بعد از دوره صفویه به تزیینات آن لطمات جبران ناپذیری وارد شده است، با وجود این، هنوز شاهکارهایی از گچبری ها و نقاشی های عهد صفویه را در بردارد و تماشاکنندگان را به تحسین و تمجید وا می دارد.
مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی، نقاش معروف عهد شاه عباس، نقاشی‌های گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال وحوش و طیور و گچبری‌های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق‌ها و دیوارها تعبیه شده است وشاه صفوی و مهمانان او، از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی‌ها و نمایش‌های میدانی را تماشا می‌کردند.

ali ghapo112

دیدگاهی درباره ی کاخ عالی قاپو:

«فرد ريچاردز» که خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاريه به ايران آمده درباره تزئينات گچبری اين اتاق می نويسد: « ... اين تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی يکديگر قرار گرفته اند... » گذشته از گذشت زمان که متأسفانه به عالي قاپو لطمات فراوان زده است عوامل مخرب ديگر مانند حمله و استيلای افغان ها و جنگ های مختلف و انتقال پايتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفويه خسارات جبران ناپذيری به بنا وارد آورده است.

حوادث تاریخی:

در چهل ساله اخير به دليل آن که خطر ويرانی، کاخ عالي قاپو را تهديد می کرد و همچنين به علت توجه مردم و ارگان های دولتی به ميراث های فرهنگی، مرمت هایی توسط هيأت های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته است. به طور کلی بنای عالي قاپو به عنوان يک بنای تشريفاتی خوش ساخت و زيبا دستاورد ديگری است از هنر معماری دوران صفويه که از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغيير و تحول ۱۰۰۰ ساله آن به خوبی نمايان است.

توضیحی کوتاه درباره ی پله های این کاخ:

این کاخ در حال حاضر دارای سه دستگاه پله، شامل دو دستگاه پله مارپیچ بصورت قرینه در قسمت غربی ساختمان و یک دستگاه پله بصورت پلکانی (بصورت چند پله و اتاقهای بین راه به شکل زیگزاگی) معروف به پله‌های شاهی که به منظور تشریفات ساخته شده‌است. با ۹۴ پله به طبقه آخر منتهی می شود. بازدید کننده برای رفع خستگی نیز می تواند در هر طبقه از آن خارج شده و در بالکن های موجود درغرب هر طبقه کاخ توقف نموده و مجدداً بالا رود.

ali ghapo88

درب های عالی قاپو:

این کاخ دارای پنج در ورودی بوده است که مهمترین آنها به نام عالی‌قاپو، مشرف به میدان امام است و سایر درها عبارت اند از: در چهار حوض در قسمت شمال، در شاهی مشرف به دروازه شهر (معروف به دروازه دولت) در مغرب، در حرمسرا و در جبه‌خانه که موسوم به در مطبخ بوده است.

مراحل پنجگانه ساخت این بنای زیبا:

مرحله اول : ساخت بنا تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخهای سلطنتی می‌باشد.

مرحله دوم : در این مرحله لزوم گسترش بنا و اضافه نمودن طبقات فوقانی بدلیل گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی احساس گردید. بدین منظور طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم اضافه گردیدند.

مرحله سوم : تکمیل ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه نمودن آخرین طبقه (معروف به سالن موسیقی).

مرحله چهارم : درمرحله بعدی بااضافه نمودن یک ایوان به سمت میدان نقش جهان جهت افزایش طول کاخ.

مرحله پنجم : اضافه نمودن ۱۸ ستون به ایوان با فضا ایجاد شده مرحله قبل بعلاوه ایجاد پله‌های شاهی و ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان.

ali ghapo77