تاریخچه پل خواجو:

اين پل كه از بناهای شاه عباس دوم صفوی است دارای طولی به مساحت ۱۳۳ متر و عرض ۱۲ متر است.

پل خواجو كه در عصر صفويه يكي از زيباترين پل هاي جهان به شمار مي رفت در اصل به منزله سد و بند بود. به اين معنا كه با بستن دهانه هاي پل در ضلع غربي درياچه اي به وجود مي آمد. در وسط هر يك از دو ضلع شرقي و غربي پل ساختماني بنا شده كه شامل چند اتاق مزين به نقاشي است. اين ساختمان كه (بيگلربيگي) ناميده مي شود در آن عصر اختصاص به بزرگان و امرائي داشت كه به هنگام ايجاد درياچه مصنوعي مسابقات شنا و قايقراني را تماشا مي كرده اند. شعراي اصفهان درباره پل خواجو اشعار زيبايي سروده و در طي اين سروده ها زيبائي هاي آن را توصيف كرده اند. به طور كلي وجود "تزئينات كاشيكاري فراوان و پشت بغل هاي چشمه هاي پايين و غرفه هاي بالاو نماي غرفه هاي طرفين با كاشي هاي الوان" پل خواجو را در شمار آثار بسيار ممتاز اصفهان قرار مي دهد به طوري كه كليه سياحان و جهانگرداني كه در دوره هاي مختلف به اصفهان آمده اند زيبائيهاي پل خواجو را وصف كرده و آن را در زمره شاهكارهاي مسلّم معماري ايراني، اسلامي به شمار آورده اند.
به دلیل ارزش این اثر تاریخی نامش ازتاریخ 15 دی 1310 با شماره ی 111 درفهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

pol khajo8

در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود داردکه ظاهرا نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود هستند. این پل دارای ۲۴ دهانه‌است که از مکعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای گرفتن جلو رودخانه مسدود گردیده‌است. پل خواجو از نوع پل سدی بوده و به عقیده برخی، نقطه اوج صنعت پل سازی در ایران به حساب می آید. عملکرد سد پل، این است که می‌تواند آب را تا ارتفاع ۶ متر بالا ببرد. این پل دارای ۱۶ دریچه تخلیه آب بوده و در بدنه آن از شیارهایی استفاده شده و همچنین کشوهایی درآن قرارگرفته که می‌توانند این دریچه ها را بالا و پایین ببرند. با بالا و پایین کردن کشوها، قادر خواهند بود اندازه آبی را که جاری میشده تنظیم نمایند.

چرا پل خواجو اصفهان؟

یکی از زیباترین پل های اصفهان و ایران است.

جایی زیبا و تماشایی برای خوش گذرانی است.

علت نام پل خواجو:

اين پل به نام های مختلفی خوانده می شد که هر یک دلیل داشتند:

* گفته می شود که پیش از شاه عباس، تيمور به داماد خود، حسن پاشا دستور داده بود كه او پل را بنا كند و به سبب اینکه خواجو بر روی خرابه های آن پل بنا گردیدد، نام تیموری را برای آن برگزیدند.

* به سبب ساخت پل توسط شاه عباس دوم و احداث اقامتگاه موقت در میان آن و تزئینات کم نظیر پل، نام شاهی را برای آن برگزیدند.

* قرار گیری پل بر سر راه تكيه باباركن الدين، عارف مشهور باعث شد تا به آن پل بابارکن الدین بگویند.

* شالوده ی پل در عصر حسن بيك تركمان ريخته شد و به آن عنوان حسن بیک را دادند.

* از آنجا که نام قدیم این محله حسن آباد بود، این پل به ام پل حسن آباد نیز مشهور گردید.

* نزدیکی پل به جاده اصفهان به شيراز عبور مسافران شیراز از روی آن سبب شد تا به آن پل شیراز هم بگویند.

* پل گبرها یکی دیگر از نام های این پل بود که به سبب استفاده ی گبرها از اين پل برای رفتن به محله خود به آن اطلاق شد.

* در نهایت به دو دلیل خواجه خوانده شد: اشاره به کلمه خواجه که به لقب‌ بزرگان‌ و خواجه‌هاي‌ عصر صفوي‌ اشاره دارد و قرار گیری پل در محله خواجو

pol khajo10

بخش های دیگر پل خواجو:

در شمال پل خواجو و در کنار آن آرامگاه پروفسور آرتو پوپ، ایران‌شناس سرشناس، و همسرش قرار دارد که به وصیت خویش «در این خاک مقدس» دفن شده است.

در غرب پل خواجو پل جویی قرار دارد که محل گذر از رودخانه به سمت کاخ هفت دست بوده، اما این کاخ در دوره‌ی قاجار به دستور ظل السلطان تخریب گشته، اما پل هنوز باقی است.

در جنوب پل نیز تخت فولاد، یکی از مهم‌ترین قبرستان‌های باستانی جهان، قرار دارد.

khaju7

اهمیت پل خواجو:

پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات کاشی‌کاری آن از دیگر پل های زاینده رود مشهورتر است.
پل خواجو در دوره صفویه یکی از زیباترین پل‌های جهان بشمار می رفت.
این پل باگذشت زمان هنوز هم مردمان و گردشگران زیادی را جذب خود می کند.
این پل درهنگام غروب خورشید منظره ی بی نظیری راایجاد می کند.
اگر شخصی در زیر پل بایستد در طول ضلع شرقی پل فرورفتگی‌هایی در قسمت فوقانی و میانی پایه‌های پل مشاهده می‌کند و در تمامی تالارها چهار فرورفتگی دیده می‌شود و این فرورفتگی‌ها که با یک ریتم و آهنگ منظم در طول ضلع شرقی تکرار شده است از نوع تقارن انعکاسی است.به‌جرئت می‌توان گفت که این قرینه‌سازی در پل در عین سادگی یکی از شگفت‌ترین قرینه‌سازی در ایران و جهان است.

دیدگاهی دربارهی پل خواجو:

"تارونيه" سياح اروپايى نوشته است كه در دو طرف خيابان اين پل دو خانه وجود دارد و رودخانه در هيچ كجا بسترى به اين زيبايي ندارد و چون اين محل از همه جا گودتر است همين امر تا اندازه‏اى شاه عباس را وادار به ساختن اين پل نمود و چون محل گبرها آن طرف رودخانه بوده براى اين كه آنان از خيابان چهار باغ نگذرند براي كوتاه تر نمودن راه اين پل ساخته شد و تاريخ آن 1057 تا 1077 هجرى است. اين پل كه طولش 150 متر و عرضش 14 و معبر آن 5/7 متر است از سنگ و آجر ساخته شده و 21 جوى و 26 چشمه دارد.

پل خواجو سرشار از شگفتی های عجیب و غریب:

حقایق جالبی درباره پل خواجو وجود دارد که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

* پل آب دوست: پِی های پل خواجو برای پایداری احتیاج به آب دارند و آب نه تنها باعث فرسایش آن نمی شود بلکه آن را مستحکم نیز می کند.

* قبله نما: نزدیک به مجسمه شیر و در تخت سنگی که در سمت شمال پل قرار دارد، قبله نمایی به شکل آفتاب تعبیه شده است.

* شمع خواجو: یکی از جالب ترین رازهای خواجو در شمع های آن نهفته است. اگر کسی در طبقه پایین پل و در منتهی الیه عرشه (لبه) آن بایستد و با زاویه ٣٩ درجه نسبت به افق، نگاهی به ترکیب طاق ها، نشیمن گاه ها و دیواره ها بیندازد، متوجه شمعی خواهد شد که از ترکیب این فضای سه‌بعدی و از محل برخورد دیواره‌های پیشین و پسین پدیدار می گردد. این شمع به صورت کامل است و اشک‌هایش نیز بر روی آن دیده می شود که خود از فلسفه ای خاص حکایت دارد.

* عقاب خواجو: اگر از بالا به پل نگاه کنیم، ساختار آن همچون عقابی است که بال خود را گشوده و در حال پرواز بر روی زاینده رود است. کنگره های طبقات مختلف پل تص.یری از پرهای عقاب را تداعی می کنند و برآمدگی های شاه نشین طبقه دوم پل مانند سر عقاب به نظر می رسد.

* علامات عجیب و غریب: با کمی توجه به سنگ های طبقه پایینی پل متوجه علامت های عجیبی می شویم که مشخص نیست به دست چه کسی یا کسانی کنده کاری شده است. حرف و حدیث درباره این علائم زیاد است، برخی می پندارند که هر کدام از این علامت ها مخصوص یک سنگتراش عهد صفوی بوده و به این وسیله در پایان کار تعداد سنگ تراشیده شده توسط هر شخص و مزد او تعیین می شده، برخی دیگر آنها را علایم حروف الفبای یونانی می دانند و معتقدند در عهد صفوی در ساخت پل خواجو از سنگ های ویرانه های کاخ های دوران ساسانی در منطقه جی اصفهان استفاده شده است که برخی از سنگتراشان آنها یونانی بوده اند. .به هر حال حقیقت هنوز مشخص نیست و این راز همچنان ذهن بسیاری را به خود مشغول می کند...

سنگ قبرهای مرموز: در حفاری هایی که در سال ٨٨ برای ترمیم و بازسازی پل انجام شد، سنگ قبرهای بسیار نفیس و قدیمی همراه تعداد زیادی تخته سنگ‌های حجاری شده با همان علایم عجیب و غریب حجاران کشف شدند که بیشتر آنها در طی همان عملیات نابود گردیدند و تعدادی نیز به موزه سنگ تخت فولاد انتقال داده شدند و در آنجا نگهداری می شوند.

pol khajo7

خواجو در نقش سد!

یکی از موارد قابل توجه در ساخت پل خواجو، تبدیل شدن آن به سد در موارد مورد نیاز بود. این عملیات مزایای زیر را به همراه داشت:

۱- دریاچه ای زیبا در پشت پل ایجاد می شد که ترکیب آن با باغ های اطراف مناظری بدیع را خلق می کرد و از سوی دیگر برای تفریح قایق سواری بهترین مکان به شمار می رفت.

۲- با جمع شدن آب، یک سد مخزنی تشکیل می شد که آب آن در ماه های کم آب تابستان مورد استفاده قرار می گرفت.

۳- با بالا آمدن سطح آب، نهرهای منشعب شده از دریاچه آب را به زمین های کشاوری در پایین دست می رساندند و آنها را مشروب می ساختند.

۴- با بسته شدن آب بندها و افزایش فشار آب، نیروی مورد نیاز برای به کار انداختن آسیاب های بادی تامین می شد.

۵- جمع شدن آب در دریاچه موجب تغذیه و تقویت آب چاه های اطراف رودخانه و درون شهر می گردید.

pol khajo9

اما انتخاب هوشمندانه مصالح توسط معماران:

کارشناسان معماری از پل خواجو به عنوان نقطه ای اوج در صنعت پل سازی ایران یاد می کنند و معتقدند مصالح به کار رفته در ساخت این سازه بسیار هوشمندانه انتخاب شده اند. در ادامه به بررسی این مصالح می پردازیم:

آجر: برای پوشش پل خواجو همانند سایر پل های مشابه عمل شده و آجر و گچ مصالحی هستند که برای این امر به کار رفته اند. طاق زنی و ساختن جرزها با استفاده از آجر شیوه ای مرسوم در سراسر ایران بوده است و در پل خواجو نیز به چشم می خورد. از سوی دیگر به دلیل حضور آب، استفاده از خشت در ساخت پل چندان منطقی به نظر نمی رسد و به همین دلیل آجر بهترین گزینه به شمار می رود.

سنگ: در بستر رودخانه، پایه های پل و حتی قسمتی از جرز دیوار و بدنه سازی، استفاده از سنگ مشهود است و اقدامی منطقی برای محکم کردن و تقویت پل در برابر جریان آب به شمار می رود. استفاده از سنگ در جرزها، علاوه بر پی ها و پایه های زیرین به استحکام پل کمک شایانی می کند و باعث می شود مقاومت آن افزایش یابد.

سنگ درون پی ها و پایه ها به صورت قلوه سنگ می باشد. به منظور تامین وزن مورد نیاز، فضای بین طاق ها با قلوه سنگ پر شده است و به دلیل اینکه اثر فرساینده ی حاصل از عبور و مرور انسان ها، چهارپایان و درشکه ها، نیز خنثی شود، کف عبورگاه پل را نیز با قلوه سنگ پوشانده اند تا بتوانند مقاومت آن را تامین نمایند.

در سنگ فرش کف رودخانه، پله ها، پوشش روی پایه ها و آب روها و بدنه ی جرزها نیز از لاشه سنگ و تخته سنگ های تراشیده استفاده شده است.

ملات ها: یکی از مصالح مهم مورد استفاده در هر سازه ای، ملات ها هستند که اتصال اجزا را ممکن می کنند. در مورد پل ها موضوع کمی متفاوت است و به ویژه در قسمت هایی همچون پایه ها و پی ها که در برخورد مستقیم با آب هستند باید از ملات مقاوم در برابر آب استفاده شود. در این زمان استفاده از ملات های آهکی به ویژه ساروج بهترین گزینه به نظر می رسد.

ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن و نشانه ی هوشمندی آنان است. برای ساختن این ملات در ابتدا خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار ترکیب می کنند تا گلی سفت به دست آید و سپس دو روز آن را ورز می دهند. در مرحله ی بعدی، ترکیبی از خاکستر کوره های حمام با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی) به آن اضافه می‌کنند و ترکیب تازه به دست آمده را با چوب هایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به عمل آید و مورد استفاده قرار گیرد.

ملات دیگر مورد استفاده در پل گچ می باشد که در طاق ها، جرزها، بندکشی ها و تزئینات اتاق های شاهی (فضای میانی پل) به کار رفته است.

کاشی: برای زینت بخشیدن به برخی قسمت های پل همچون نمای آن در پشت بغل طاق ها از کاشی های خشتی و معقلی با طرح های متنوع استفاده شده است. کاشی خشتی که با نام هفت رنگ نیز مشهور است، از تلفیق خشت‌های ظریف لعاب دار ساخته می شود که هریک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارند. کاشی معقلی نیز نوعی کاشی با طرح های هندسی است که با تلفیق اشکال هندسی ساخته می شود.

چوب: چوب در سازه هایی که با آب سر و کار دارند جنبه ی مصرف موقتی داشته و در پل خواجو در پشت بندها تعبیه شده و برای بستن دریچه های آب گیر سدها به کار می رفته است. هنگامی که می خواستند، آب در پشت سد (پل) دریاچه ای را تشکیل دهد، با دریچه های چوبی آب راه های پل را می بستند و برای مقاومت در برابر فشار آب از پشت بندها و شمع های مایل چوبی پیش بینی شده بودند. شمع در واقع نوعی ستون قطور چوبی است که نقش بسزایی را در مقاومت سازه ایفا می کند.

pol khajo8

شعرای اصفهان درباره پل خواجو اشعار زیبایی سروده و در این سروده‌ها زیبایی‌های آن را ستوده‌اند . از جمله این سروده‌ها قصیده بلند صائب تبریزی در وصف یکی از روزهای جشن و چراغانی در کنار این پل است . گردشگران و جهانگردانی که در دوره‌های گوناگون به اصفهان آمده‌اند ، زیبایی‌های پل خواجو را ستوده ، آن را در زمره شاهکارهای جاودانه معماری ایرانی و اسلامی به شمار آورده‌اند.
در قصص الخاقانى که تالیف ولی قلی بیگ شاملو درباره ی تاریخ مختصر صفویه می باشد، نقل شده است:
در سال (۱۰۶۰ ه.ق) كه پل ساخته شد بعد از تعطيلات نوروز آن سال برحسب فرمان شاه عباس ثانى پل را آيين بندى و چراغان كردند و هر يك از غره‏هاى آن را يكى از امراء و بزرگان تزيين نمود و براى جشن مهيا گرديد و شعراى مشهدى قصيده‏اى در ۴۵ بيت در وصف آن چراغانى و جشن سروده‏ اند.